el arte de la fuga

Τα απρόοπτα του blogging

Παρ’ όλο που είμαι έτοιμη για τη μετακόμιση σε άλλη στέγη, συνέβη τις τελευταίες μέρες ένα γεγονός που για μένα υπήρξε μία από τις πολύ ευχάριστες εκπλήξεις που μου έχει προσφέρει η ενασχόληση με το blogging. Σε κάποια αυγουστιάτικη εντράδα με μεταφραστικό θέμα, αναφέρθηκα στη μετάφραση του βιβλίου του Χέρμαν Μπροχ Βιργιλίου θάνατος από τον Γιώργο Κεντρωτή χαρακτηρίζοντάς τη μία από τις χειρότερες ελληνικές μεταφράσεις. Προχτές το βράδυ έλαβα από τον κύριο Κεντρωτή την παρακάτω επιστολή:

«Αγαπητή φίλη, γιατί, ενώ διαπιστώνετε (ενδεχομένως και ορθά) ότι η μετάφρασή μου του έργου του Μπροχ "Βιργιλίου Θάνατος" είναι μια από τις εν γένει χειρότερες ελληνικές μεταφράσεις, σπεύδετε μετά να πείτε ότι τελικώς η αξιολόγηση των μεταφρασμάτων είναι θέμα γούστου; Κρατήστε τη γνώμη σας. Τη συμμερίζομαι, άλλωστε, και εγώ. Και μην λέτε, σας παρακαλώ πολύ, ότι δεν περιέχει λάθη η μετάφρασή μου. Είναι πήχτρα στα λάθη. Εν πάση δε ειλικρινεία σας δηλώνω ότι τα έκανα επίτηδες. Είχα. όμως, αγαθό σκοπό. Να βοηθήσω τους μεταγενέστερους μεταφραστές του συγκεκριμένου έργου!: θα ξέρουν τι ακριβώς θα πρέπει να αποφύγουν... Περιμένω, λοιπόν, κατακλυσμό μπροχιανών μεταφρασμάτων!
Αγαπητή φίλη, εν αγνοία σας με αδικείτε. Ούτε ένας από τους επτά εν συνόλω αναγνωρισμένους (από εμένα τον ίδιον, εννοείται...) εχθρούς μου ανά την υφήλιο δεν διανοήθηκε μέχρι σήμερα (48 ετών, φευ, πλέον) να μου προσάψει αρχαιοπληξία και γλωσσαμυντορισμό. Έχω τη γνώμη ότι δεν είταν στις προθέσεις σας.
Διπλό, πάντως, παρά το προβεβηκός της ηλικίας μου ευχαρίστως να παίξουμε. Δεν θα είμαι ούτε με τους αρχαιόπληκτους ούτε με τους γλωσσαμύντορες, αλλά με τους ελληνοπρεπώς ομιλούντες (όπου "ομιλούντες" σημαίνει "μη μουγκρίζοντες"). Άμποτες να είμαστε με την ίδια ομάδα: αυτήν που σύστησαν ο Σολωμός, ο Πολυλάς, ο Καλοσγούρος, ο Τυπάλδος, ο Μαβίλης, ο Εγγονόπουλος, ο Σκαρίμπας...
Επειδή μου είσθε συμπαθής, ειλικρινώς σας δηλώνω ότι θα λυπηθώ αν μάθω ότι είστε βαζέλα ή gallina. Αντιλαμβάνεσθε, νομίζω, ότι είμαι υπερήφανος και ως γαύρος (΄"γαύρος" εξάλλου παναπεί, μεταξύ άλλων, αλλά και πρωτίστως "υπερήφανος") και ως xeneize ή bostero.
Με φιλικότατους χαιρετισμούς,
Γιώργος Κεντρωτής. (Αν θέλετε κάποιο ψευδώνυμο, βάλτε "Υβ Τριαντάφυλλος" - μού 'χει μείνει από τα μαθητικά μου χρόνια.)»

Ομολογώ πως η επιστολή αυτή με έφερε σε δύσκολη θέση, δεν διανοήθηκα ωστόσο να την αφήσω αναπάντητη. Κυρίως διότι θεώρησα ότι όφειλα να δώσω κάποιες εξηγήσεις στον κύριο Κεντρωτή, και του απέστειλα το συντομότερο δυνατόν την παρακάτω επιστολή (αφαίρεσα κάποια σημεία της που δεν θα προσέφεραν πολλά πράγματα στην παρούσα εντράδα):

«Αγαπητέ κύριε Κεντρωτή,
Ομολογώ πως η επιστολή σας με έφερε σε δύσκολη θέση. Ίσως επειδή, το μπλογκ ως μέσον ακροβατεί μεταξύ του ιδιωτικού και του δημόσιου, και εν προκειμένω εκφράστηκα με τον απόλυτο και παρορμητικό τρόπο με τον οποίο θα εκφραζόμουν μεταξύ φίλων σε μια ταβέρνα και όχι με τον τρόπο που αρμόζει σε ένα δημόσιο χώρο, και δη γραπτώς. [...] Ό,τι έγινε έγινε ωστόσο και τώρα δεν μπορώ παρά να αναλάβω την ευθύνη του.
Έχετε κάποιο δίκιο διαπιστώνοντας την αντίφαση στα λόγια μου. Λέω ότι η αξιολόγηση των μεταφρασμάτων είναι θέμα γούστου, και παρ’ όλα αυτά δηλώνω ποιο είναι το δικό μου γούστο, συμπεριλαμβάνοντας όμως στη λέξη γούστο (πράγμα που δεν επεξηγώ) ταυτοχρόνως και αυτό που θα λέγαμε άποψη, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τη λειτουργία της μετάφρασης, την αισθητική και την ποιητική της. Το ότι δεν συμπίπτουν οι απόψεις μας δεν σημαίνει και τίποτα άλλο. [...] Όσον αφορά τα τυχόν λάθη της μετάφρασής σας, το μόνο που είπα είναι πως δεν γνωρίζω γερμανικά και κατά συνέπεια δεν μπορώ να κρίνω αν έχει ή δεν έχει λάθη η συγκεκριμένη μετάφραση, δεν υπήρχε λοιπόν κάποιος υπαινιγμός σε αυτό· από την ειρωνεία με την οποία το σχολιάσατε, υποθέτω ότι αλλιώς το εννοήσατε. Είμαι βέβαιη ότι μεταφράζετε με ευσυνειδησία, ότι γνωρίζετε άριστα τη γερμανική και κυρίως ότι αγαπάτε πραγματικά αυτό που κάνετε. Το μόνο που ήθελα να πω είναι ότι διαφωνώ με το ύφος στο οποίο επιλέξατε να μεταφράσετε το συγκεκριμένο βιβλίο, όχι όμως επειδή τυχόν έχει λάθη ή επειδή η μετάφρασή σας είναι πρόχειρη ή οτιδήποτε τέτοιο. Σέβομαι τον κόπο και το χρόνο που αφιερώσατε, αυτό όμως δεν μου απαγορεύει να διαφωνώ με τη μεταφραστική σας άποψη. Τα περί αρχαιόπληκτων και γλωσσαμυντόρων δεν αναφέρονταν ακριβώς σε εσάς, ήταν μόνο απάντηση σε κάποιο σχόλιο στο εν λόγω ποστ.
Ωστόσο θα επισημάνω μια διαφορά στις απόψεις μας, που δηλώνεται και στην επιστολή σας. Εγώ, ας πούμε, θα ήμουν με τους ομιλούντες ελληνικά και όχι με τους ελληνοπρεπώς ομιλούντες. Ελληνοπρεπής, λέει το λεξικό, είναι αυτός που συμφωνεί με τις παραδόσεις των Ελλήνων, που ταιριάζει με αυτές. Λέγω λοιπόν πως ο Μπροχ δεν συμφωνεί ούτε ταιριάζει με τις παραδόσεις των Ελλήνων, επομένως και δεν θα έπρεπε να μεταφραστεί ελληνοπρεπώς, αλλά μονάχα ελληνικά. Υποθέτω ότι κανένας από τους δυο μας δεν θα ήταν με τους μουγκρίζοντες. Όσο για την ομάδα που σύστησαν ο Σολωμός, ο Πολυλάς, ο Καλοσγούρος, ο Τυπάλδος, ο Μαβίλης, ο Εγγονόπουλος, ο Σκαρίμπας, προφανώς και δεν έχω τίποτα εναντίον της, το αντίθετο μάλιστα, αλλά θα σας ομολογήσω πως ως μεταφράστρια δεν θα μπορούσα, παραδείγματος χάρη, να ανήκω στην ίδια ομάδα με τον Σκαρίμπα (ο οποίος παρεμπιπτόντως είναι από τους συγγραφείς που πολύ αγαπώ), κυρίως γιατί δεν μπορώ να φανταστώ πολλούς συγγραφείς που θα μεταφράζονταν στο γλωσσικό ιδίωμα του Σκαρίμπα (ομοίως και αρκετών από τους υπόλοιπους). Αν ήμουν συγγραφέας θα ήταν πολύ μεγάλη μου τιμή να ανήκω στην παραπάνω ομάδα, και εννοώ εν προκειμένω στην παράδοσή της, χωρίς ωστόσο να αγνοώ ότι έχει παρέλθει χρόνος έκτοτε και ότι άλλη είναι η ελληνική που ομιλείται σήμερα και άλλα τα ζητήματα που θέτει τόσο η γλώσσα όσο και η λογοτεχνία. Και αν δεν θα μπορούσαμε να μεταφράσουμε τον Μπροχ με τον τρόπο του Τζόυς (συγγραφέα που ο ίδιος αναγνωρίζει ως «κατά κάποιον τρόπο συγγενή με τον Μπροχ»), πόσο μάλλον δεν θα μπορούσαμε να τον μεταφράσουμε με τον τρόπο του Πολυλά, του Τυπάλδου ή του Σκαρίμπα. Γιατί αν τα πρωτότυπα κείμενα μπορεί να παραμένουν αγέραστα (χωρίς και αυτό να είναι απόλυτο), οι μεταφράσεις γερνούν και μόνο ως μουσειακά κομμάτια μπορούν να χρησιμοποιούνται μετά την πάροδο κάποιων χρόνων (είκοσι πέντε ή τριάντα συνηθίζουν να λένε).
Σας ευχαριστώ για τη δήλωση συμπαθείας, εγώ πρέπει να ομολογήσω ότι δεν σας γνωρίζω καθόλου, και από τις μεταφράσεις δεν μπορώ να θεωρήσω κάποιον συμπαθή ή αντιπαθή. Φαντάζομαι ότι εγώ σας είμαι συμπαθής επειδή διαβάσατε κάποια από τα κείμενα του μπλογκ, που φανερώνουν πράγματα για μένα και το χαρακτήρα μου. Ωστόσο δεν θα σας απογοητεύσω ποδοσφαιρικώς, διότι ποτέ δεν θα μπορούσα να είμαι είτε βαζέλα είτε gallina, προφανώς είμαι κι εγώ «γαύρος», και ομολογώ πως συγκινήθηκα όταν βρέθηκα στην Bombonera· στα ποδοσφαιρικά λοιπόν συμφωνούμε. Όσο για το προβεβηκός της ηλικίας σας, η διαφορά μας δεν είναι τόσο μεγάλη και με δεδομένη την καθιστική μεταφραστική ζωή, μόνο σε ομάδες παλαιμάχων θα μπορούσαμε να παίξουμε και οι δύο.
Και φυσικά δεν χρειάζονται ψευδώνυμα, κι εγώ με το όνομά μου θα υπογράψω την επιστολή, το οποίο ενδεχομένως και να ξέρετε ήδη, θα μπορούσατε να το έχετε αποκρυπτογραφήσει σε κάποια από τα κείμενα του μπλογκ.
[…] Κλείνοντας θα ήθελα να σας ζητήσω συγγνώμη για τον απόλυτο τρόπο με τον οποίο εκφράστηκα στο μπλογκ και για το ότι δεν διατύπωσα πιο συγκεκριμένα αλλά και με περισσότερα επιχειρήματα τη γνώμη μου. Χαίρομαι που μου γράψατε και που μου γράψατε ευγενικά και καλοπροαίρετα, παρά την εμφανή ειρωνεία της επιστολής σας. Ασχολούμαστε και οι δύο χρόνια με τη μετάφραση, το κάνουμε και οι δύο με πολλή αφοσίωση και αγάπη, τυχαίνει απλώς να έχουμε διαφορετικές απόψεις για τη δουλειά μας, ή τέλος πάντων, για να είμαστε πιο ακριβείς, τυχαίνει να διαφωνώ με τις επιλογές σας σε ένα συγκεκριμένο βιβλίο.
Συγχωρήστε μου και την πολυλογία, απλώς αισθάνθηκα ότι σας όφειλα μια αναλυτική απάντηση, μετά τον παρορμητικό αφορισμό του μπλογκ.
Με φιλικότατους χαιρετισμούς,
Έφη Γιαννοπούλου

ΥΓ. Αν αυτό σας φαίνεται σωστό και αν το θέλετε, θα μπορούσα να βάλω την επιστολή σας και κάποια αποσπάσματα από τη δική μου στο μπλογκ. Εννοείται χωρίς ψευδώνυμα, ούτε εσείς ως Υβ Τριαντάφυλλος, ούτε εγώ ως Rayuela. Ενημερώστε με τι σκέφτεστε περί αυτού. Η επιστολή σας μου έδωσε την εντύπωση πως επιθυμείτε να μπει ως απάντηση σε αυτό που έγραψα».

Ακολούθησαν, προς το παρόν τουλάχιστον, δύο ακόμη επιστολές, μία από τον καθένα εκ των συνομιλητών (με τις οποίες δεν θα σας κουράσω) και τέθηκαν οι βάσεις για έναν εποικοδομητικό διάλογο μεταξύ δύο ανθρώπων που διαφωνούν μεν, αλλά σίγουρα αγαπούν και οι δύο αυτό που κάνουν και είναι αφοσιωμένοι σε αυτό. Παραθέτοντας αυτές τις δύο επιστολές θέλησα αφενός να δείξω πως μπορεί τα μπλογκ να προσφέρουν απρόσμενες αφορμές για διάλογο, πράγμα εντέλει σημαντικό και χρήσιμο, και αφετέρου να εξηγήσω αυτή τη φορά πως χαρακτηρίζοντας πολύ παρορμητικά και αφοριστικά τη μετάφραση του κ. Κεντρωτή «μία από τις χειρότερες ελληνικές μεταφράσεις» δεν αδίκησα μόνο τον ίδιο αλλά και τον εαυτό μου και τις απόψεις μου. Θα ήθελα και από εδώ να του εκφράσω την εκτίμησή μου γιατί αποφάσισε με αφορμή αυτό το σχόλιο να μου απευθυνθεί όπως μου απευθύνθηκε (θα μπορούσε να με αγνοήσει ή ακόμα χειρότερα να μου αποστείλει ένα υβριστικό e-mail) και ελπίζω από τα όσα του απάντησα να είναι σαφές ότι δεν ήθελα να του καταλογίσω ούτε λάθη ούτε προχειρότητα, απλώς να εκφράσω τη διαφωνία μου με τις υφολογικές επιλογές του. Και αυτή η διαφωνία θα πρέπει τώρα να πω πως δεν αιτιολογεί το βιαστικό χαρακτηρισμό μου σε εκείνη την εντράδα. Ίσως εντέλει τις πραγματικά χειρότερες μεταφράσεις, αυτές που φανερώνουν άγνοια, προχειρότητα, αδιαφορία για τη γλώσσα και τη λογοτεχνία, τις προσπερνάμε πιο εύκολα, και λυπόμαστε περισσότερο όταν ο κόπος, η αφοσίωση και ο ζήλος δεν καταλήγουν στο αποτέλεσμα που εμείς θα φανταζόμασταν. Όμως οι διαφωνίες πρέπει να γίνονται αφορμή για διάλογο, και ευχαριστώ τον κ. Κεντρωτή, που παρά την αρνητική κρίση μου είχε την ευγένεια και το θάρρος να ξεκινήσει έναν τέτοιο διάλογο.