el arte de la fuga

Το τέλος του ταξιδιού

Δεν ξέρω τι να γράψω για να κλείσει η ιστορία αυτού του ταξιδιού. Στο μεταξύ τις τελευταίες μέρες είμαι ολίγον σαν την τρελή προσπαθώντας να ετοιμαστώ, να φτιάξω αποσκευές, να αποχαιρετήσω ανθρώπους. Χτες έστειλα επιτέλους τα βιβλία μου, μετά πόνου ψυχής και με μπόλικο άγχος μήπως και τελικά οι κούτες δεν φτάσουν ποτέ στην Αθήνα. Αγόρασα δεύτερη βαλίτσα και μετά την άλλαξα για να πάρω μια μεγαλύτερη, αφού πέρασα ώρες βάζοντας και βγάζοντας τα πράγματά μου από τη μια βαλίτσα στην άλλη μέχρι που διαπίστωσα πως δεν υπήρχε καμία δυνατότητα να χωρέσουν.
Χτες μεταξύ άλλων ήμουν καλεσμένη σε ένα είδος άτυπου σεμιναρίου μεταφραστών. Γίνεται στο Instituto de lenguas vivas (Ινστιτούτο ζωντανών γλωσσών) και χτες συμπλήρωνε δύο χρόνια ζωής. Είχαν καλέσει εμένα και άλλη μια μεταφράστρια από τη Βραζιλία και μας υπέβαλλαν σε ένα είδος συνέντευξης, διάφορες ερωτήσεις σχετικά με τη μεταφραστική μας πρακτική, τις δυσκολίες που έχουμε αντιμετωπίσει, τα πρακτικά της δουλειάς του μεταφραστή στις χώρες μας (αμοιβές, συνδικαλιστική οργάνωση, συμβόλαια με τους εκδότες, κτλ), διάφορους προβληματισμούς σε σχέση με τη μετάφραση γενικότερα και τη μετάφραση από τα ισπανικά ειδικότερα.
Η βραζιλιάνα έχει μεταφράσει δύο συγγραφείς που ονειρεύομαι να μεταφράσω κάποτε: τον Roberto Arlt, συγγραφέα της ίδιας περίπου εποχής με τον Μπόρχες, γεννήθηκε το 1900, ένα χρόνο μετά τον Μπόρχες, και πέθανε το 1942, και τον Antonio Di Benedetto, που είναι μια από τις πιο ενδιαφέρουσες ανακαλύψεις μου εδώ. Ο Di Benedetto γεννήθηκε το 1922 και πέθανε το 1986, την ίδια χρονιά με τον Μπόρχες δηλαδή. Η λογοτεχνία της Αργεντινής του 20ού αιώνα σφραγίζεται τόσο απόλυτα από τη μορφή του Μπόρχες ώστε φαντάζομαι πως θα ήταν πολύ δύσκολο να υπάρξει ένας συγγραφέας τόσο διαφορετικός από τον Μπόρχες όπως ήταν αυτοί οι δύο.
Ο Αρλτ βρίσκεται από την άλλη πλευρά της μπορχεσιανής ευρυμάθειας· όταν ο Μπόρχες, η Σιλβίνα Οκάμπο και οι άλλοι συγγραφείς του κύκλου τους διάβαζαν τα μεγάλα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας από το εκάστοτε πρωτότυπο, ο Αρλτ είχε πρόσβαση μονάχα στις κακές συνήθως μεταφράσεις τους. Στην εποχή του κατηγορήθηκε ότι έγραφε άσχημα, κακά ισπανικά, ότι χρησιμοποιούσε λέξεις αδόκιμες. Πολύ αργότερα, μετά το θάνατό του, τον ανακάλυψε εκ νέου μια γενιά συγγραφέων, αν και πολύ συχνά ακόμη κι αυτοί που τον θαυμάζουν, θαυμάζουν το περιεχόμενο των έργων του και στέκονται αμήχανοι όταν πρέπει να μιλήσουν για το ύφος του. Ο Πίλια κάνει μια πολύ ενδιαφέρουσα ανάλυση σχετικά με τον Μπόρχες και τον Αρλτ στην Τεχνητή αναπνοή, λέγοντας πως ο Μπόρχες είναι ο τελευταίος μεγάλος συγγραφέας του 19ου αιώνα και ο Αρλτ ο πρώτος και ίσως ο μόνος μοντέρνος συγγραφέας της Αργεντινής. Ίσως το ευφυολόγημα να στηρίζεται και στη χρονολογία γέννησης του καθενός (1899 για τον Μπόρχες, 1900 για τον Αρλτ). Στα τέσσερα μυθιστορήματα που θεωρούνται τα σημαντικότερα του έργου του (El juguete rabioso, Los siete locos, Los Lanzallamas, El amor brujo) ο Αρλτ αναδεικνύεται σε ένα είδος Ντοστογιέφσκι του Ρίο δε λα Πλάτα, όσον αφορά τη θεματολογία του τουλάχιστον. Στο Los siete locos (Οι εφτά τρελοί), παραδείγματος χάρη, ο κεντρικός ήρωας, ο Ερντοσάιν, ένας μικροαπατεώνας, απελπισμένος από την έλλειψη χρημάτων και προοπτικών, γίνεται μέλος μιας μυστικής εταιρείας που έχει ιδρύσει ο Αστρολόγος, η οποία στοχεύει στην ανατροπή της κοινωνικής τάξης με όπλα την επιστήμη και την τεχνική. Η επανάσταση που ευαγγελίζεται ο Αστρολόγος θα χρηματοδοτηθεί από ένα δίκτυο πορνείων διάσπαρτων σε όλη την Αργεντινή. Ο Ερδοσάιν, ον μεταφυσικό μέχρι το μεδούλι, κάποια στιγμή θα αναζητήσει στο φόνο, σαν άλλος Ρασκόλνικοφ, την επιβεβαίωση της ύπαρξής του. Μακριά από την καλλιέπεια πολλών συγγραφέων της εποχής του, που προσπαθούν να ορίσουν τα σωστά ισπανικά και να αποκαθάρουν τη γλώσσα από μιαρές προσμίξεις, να τη σώσουν από την πληγή των μετανάστευσης, ο Αρλτ αντλεί το γλωσσικό του υλικό από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα του Μπουένος Άιρες, χρησιμοποιεί πολύ τα λουνφάρδο, την αργκό της πόλης, και όπως λέει ο Πίλια διά στόματος του Εμίλιο Ρένσι, της λογοτεχνικής περσόνας του, χειρίζεται αυτό που μένει και κατακάθεται στη γλώσσα, δουλεύει με τα υπολείμματα, με τα αποσπάσματα, με τη μείξη, δηλαδή δουλεύει με αυτό που είναι πραγματικά μια εθνική γλώσσα. Δεν αντιλαμβάνεται τη γλώσσα ως ενότητα, ως κάτι συνεκτικό και λείο, αλλά σαν ένα συνονθύλευμα, έναν ίλιγγο ιδιωματισμών και προφορών. Για τον Αρλτ η εθνική γλώσσα είναι ο τόπος όπου συμβιώνουν και αντιπαρατίθενται διάφορες γλώσσες, με τα επίπεδα ύφους και τους τόνους τους. Κι αυτό είναι το υλικό πάνω στο οποίο χτίζει το ύφος του. Αυτό είναι το υλικό που μεταμορφώνει, που το εισάγει, για να τον παραθέσουμε, στην «πολυπρισματική μηχανή» της γραφής του. Η ανάλυση του Πίλια είναι ό,τι πρέπει για να αποθαρρυνθεί ο μεταφραστής, ή τέλος πάντων για να το σκεφτεί πολύ σοβαρά προτού επιχειρήσει να μεταγράψει σε μια άλλη γλώσσα αυτό το ύφος.
Από την άλλη, ο Ντι Μπενεντέττο, που τον πρωτοδιάβασα εδώ, έχει ένα ύφος λιτό, απογυμνωμένο από κάθε περιττό στολίδι, και ταυτόχρονα απίστευτα πυκνό και ποιητικό. Κάποια στιγμή προσπάθησα να μεταφράσω κάτι, και σχεδόν σε κάθε πρόταση μου έβγαινε εντελώς αυθόρμητα η ανάγκη να προσθέσω μια λέξη, κάτι μικρό, ένα σύνδεσμο, ένα επίρρημα, η μετάφραση ήταν μια διαρκής μάχη ενάντια σ’ αυτή τη μηχανική αντίδραση, να μην προσθέσεις, να κρατήσεις τη γύμνια του ύφους του. Στο El silenciero, περιγράφει την απελπισμένη προσπάθεια ενός ανθρώπου να γλιτώσει από τους θορύβους που πολιορκούν την καταθλιπτική ζωή του. Στο Los suicidas, την προσπάθεια ενός δημοσιογράφου να συνδέσει μεταξύ τους μια σειρά από αυτοκτονίες και να γράψει μια σειρά άρθρων, ενώ ο ίδιος παλεύει με το φάντασμα της αυτοκτονίας του πατέρα του. Στο Πεντάγωνο, ένα πειραματικό μυθιστόρημα που αποτελείται από διηγήματα, το κλασικό ερωτικό τρίγωνο διπλασιάζεται και γίνεται πεντάγωνο, αφού ο κεντρικός ήρωας, πέρα από απατημένος σύζυγος, τρέφει κι ένα ματαιωμένο έρωτα για μια δεύτερη γυναίκα, που φέρνει με τη σειρά της στην ιστορία έναν δεύτερο αντεραστή. Στο Zama, το σπουδαιότερο ίσως από τα μυθιστορήματά του, περιγράφει τη μοναχική ζωή του Δον Διέγο δε Σάμα, ενός υπαλλήλου του ισπανικού στέμματος, που στα τέλη του 18ου αιώνα υπηρετεί στην Ασουνσιόν, στην Παραγουάη, και περιμένει να μετατεθεί στο Μπουένος Άιρες. Η αφιέρωση του βιβλίου γίνεται «στα θύματα της αναμονής».
Κατά τα άλλα, εμείς οι μεταφραστές χαιρόμαστε πολύ να συναντιόμαστε μεταξύ μας και να μοιραζόμαστε τις απολαύσεις και τις δυσκολίες της δουλειάς, καθώς και τα λογοτεχνικά μας πάθη. Μετά το σεμινάριο συνεχίσαμε την κουβέντα μας στο Καφέ Μολιέρ, με μπόλικο κόκκινο αργεντίνικο κρασί.
Καμιά φορά σκέφτομαι πράγματα που θα ήθελα να έχω γράψει σ’ αυτό το μπλογκ και για κάποιο λόγο δεν τα κατάφερα. Για τα εξαιρετικά αργεντίνικα κρασιά, για τους paseaperros, που το επάγγελμά τους συνίσταται στο να βγάζουν περίπατο σκυλιά, κι έτσι βλέπει κανείς συχνά άνδρες ή γυναίκες να κυκλοφορούν στο δρόμο με πέντ’ έξι σκυλιά διαφορετικού μεγέθους και ράτσας. Για την ευγένεια των ταξιτζήδων, που με κάνει να ντρέπομαι κάθε φορά που θυμάμαι την εν λόγω επαγγελματική κατηγορία στην Ελλάδα, για την ευγένεια γενικότερα, που νομίζω πως είναι ένα από τα πράγματα που θα μου λείψουν πιο πολύ όταν θα φύγω. Για τις στολές που φοράνε οι μαθητές των περισσότερων σχολείων και για το γέλιο που κάναμε με τον αδελφό μου, μέχρι δακρύων, όταν συναντήσαμε ένα τσούρμο πιτσιρίκια που οι στολές του θύμιζαν τη λευκή ρόμπα του γιατρού ή του χασάπη και φανταστήκαμε ότι έβγαιναν από το δημοτικό σχολείο «Τα χασαπάκια», όπου μάθαιναν την εξαιρετική τέχνη της κοπής του κρέατος. Για κάποιες εκθέσεις που είδα, όπως μία που εγκαινιάστηκε πρόσφατα με θέμα τους desaparecidos των λατινοαμερικάνικων δικτατοριών. Για κάποια από τα βιβλία που διάβασα εδώ και μου άρεσαν πολύ. Για την επικαιρότητα των εφημερίδων και για την αργεντίνικη τηλεόραση. Για το περίφημο αμερικάνικο ριάλιτυ «Ο κύκνος», όπου τα θύματα (γιατί περί θυμάτων πρόκειται) υποβάλλονται σε σωρεία πλαστικών εγχειρήσεων μέχρι να εξαλειφθεί κάθε ίχνος της εικόνας του εαυτού τους· κάποια στιγμή το πέτυχα στην τηλεόραση και έμεινα άναυδη, τόσο άναυδη και σοκαρισμένη που δεν κατάφερα να αλλάξω κανάλι και το παρακολούθησα ολόκληρο. Για ένα βιομήχανο, που ο γιος του έπεσε θύμα απαγωγής και δολοφονήθηκε από τους απαγωγείς του, και τώρα ο πατέρας έχει στήσει μια ολόκληρη ιστορία με συγκεντρώσεις και ψηφίσματα, διεκδικώντας μεγαλύτερη ασφάλεια, και κοντεύει να βάλει υποψηφιότητα για πρόεδρος χρησιμοποιώντας την πιο συντηρητική και φασιστική ρητορική. Και για πολλά άλλα που τώρα ίσως δεν μου έρχονται στο μυαλό…
Αύριο θα κλείσω πια οριστικά τις βαλίτσες μου, θα επιβιβαστώ στο αεροπλάνο και μετά από κάμποσες ώρες θα αποβιβαστώ στο Ελ. Βενιζέλος. Θα ξαναδώ τους φίλους μου και τους δικούς μου μετά από τέσσερις μήνες, θα ξαναρχίσω να δουλεύω σε κανονικούς ρυθμούς, θα πρέπει να σκεφτώ τι θα κάνω μ’ αυτό το μπλογκ, που ξεκίνησε σαν ημερολόγιο ταξιδιού και αυτή η λειτουργία του αναγκαστικά θα τελειώσει μεθαύριο. Και ξαφνικά μου έρχεται και πάλι στο μυαλό εκείνη η φωτογραφία με την πισίνα, του Εδουάρδο Καρρέρα... Σκέφτομαι πως κάπως έτσι αισθανόμουν ξεκινώντας αυτό το ταξίδι, σαν να βρίσκομαι πάνω στον βατήρα και να ετοιμάζομαι να βουτήξω, και σκέφτομαι πως κάπως έτσι αισθάνομαι πάλι τώρα που επιστρέφω πίσω, σαν να στέκομαι πάλι σε έναν άλλο βατήρα, έτοιμη για μια καινούργια βουτιά... Και μετά;...