el arte de la fuga

Οι Βάσκοι…

Επειδή δεν είναι σωστό να καταναλώνω ασύστολα το χώρο των σχολίων ενός από τα αγαπημένα μου μπλογκ (κάπου διάβασα την καταπληκτική ατάκα ενός τύπου, που τώρα δεν θυμάμαι ποιος ήταν, «εγώ δεν έχω κανένα ιστολόγιο, ρε φίλε, ένα μπλογκ έχω και γράφω για την πλάκα μου, και πολύ μου άρεσε!, άσχετο όμως) Gravity and the wind, όπου κατά καιρούς γίνονται εξαιρετικά ενδιαφέρουσες συζητήσεις και διάφορα άλλα αξιόλογα, και επειδή η τελευταία εντράδα του cyrusgeo περί της κριτικής των μεταφράσεων χτύπησε κέντρο και όλοι γράφουμε κατεβατά στα σχόλια, λέω να γράψω εδώ κάτι που ήθελα εδώ και χρόνια να γράψω αλλά μέχρι τώρα δεν το έχω κάνει. Πριν από οκτώ χρόνια λοιπόν, βρέθηκα σε ένα συνέδριο ας πούμε μεταφραστών λογοτεχνίας στην Ισπανία και εκεί παρακολούθησα μια εισήγηση δύο Βάσκων μεταφραστών, η οποία και ήταν ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πράγματα που έχω ακούσει στη ζωή μου περί του θέματος. Πάντα ήθελα να γράψω κάτι γι’ αυτό το θέμα, αλλά επειδή είμαι μεγάλη τεμπέλα δεν ασχολήθηκα ποτέ, αλλά σήμερα λέω να γράψω γι’ αυτό, επί τη ευκαιρία. Δεν θυμάμαι τα ονόματα των ομιλητών, ίσως κάπου να βρίσκονται στα χαρτιά μου στην Αθήνα, οπότε θα τους πούμε Α. και Β. Το κείμενο που θα ακουλουθήσει είναι μεγάλο και ειδικού ενδιαφέροντος, οπότε όποιος δεν ενδιαφέρεται για τη μετάφραση, ας περιμένει επόμενη εντράδα.

Τον Νοέμβριο του 1998, στην Ταραθόνα της Ισπανίας έγινε η ετήσια συνάντηση των ισπανών μεταφραστών λογοτεχνίας που είναι γνωστή με το όνομα Jornadas de la Traducción Literaria. Η εν λόγω συνάντηση διαρκεί τέσσερις μέρες και κατά τη διάρκειά της γίνονται πολλά στρογγυλά τραπέζια περί λογοτεχνίας και μετάφρασης, συνήθως έχει έναν τιμώμενο ισπανό συγγραφέα και καλούν μεταφραστές του από διάφορες χώρες να μιλήσουν για τη δουλειά τους, επίσης γίνονται εργαστήρια μετάφρασης πολλά στρογγυλά τραπέζια με διάφορα θέματα και γενικώς διάφορα τέτοια ενδιαφέροντα και χρήσιμα για το σινάφι των μεταφραστών, για όσους τουλάχιστον ενδιαφέρονται και λίγο για τη διατύπωση κάποιου είδους στοχασμού σε σχέση με τη δουλειά τους. Επίσης απονέμονται και τα κρατικά βραβεία μετάφρασης.
Μεταξύ των εισηγήσεων που άκουσα στις Jornadas του 1998 ήταν και η εισήγηση των Α. και Β., βάσκων μεταφραστών, με θέμα την κριτική της μετάφρασης. Σύμφωνα με τα λεγόμενα των Α. και Β. η κριτική της μετάφρασης είναι ένα πολύ σημαντικό ζήτημα στη Χώρα των Βάσκων, στις εφημερίδες αφιερώνονται πολύ μεγάλα άρθρα σε σχέση με την μετάφραση, εκτενείς κριτικές και το κοινό δείχνει μεγάλο ενδιαφέρον για το θέμα. Και ας εξηγήσουμε γιατί, η γλώσσα των Βάσκων είναι μια γλώσσα που κωδικοποιείται ακόμη και που το πρώτο της γραπτό κείμενο χρονολογείται μόλις το 1545. Για τους Βάσκους που είναι εθνικιστές, ενδεχομένως και για τους Βάσκους που δεν είναι εθνικιστές, είναι πολύ σημαντική η διατήρηση της γλώσσας τους και ο εμπλουτισμός της επίσης, δεδομένου ότι έχει υποστηριχθεί πως η βασκική είναι μια γλώσσα με περιορισμένες δυνατότητες έκφρασης αφηρημένων εννοιών και ο Ουναμούνο μεταξύ άλλων είχε υποστηρίξει πως οι Βάσκοι πρέπει να εγκαταλείψουν τη γλώσσα τους για να εισέλθουν στην ισπανική νεωτερικότητα. Παρ’ όλο που είμαι απολύτως αντίθετη με κάθε είδους εθνικισμό, θεωρώ ότι οι γλώσσες είναι καλό να μη χάνονται και ότι πρέπει να γίνονται προσπάθειες για τη διατήρηση και τον εμπλουτισμό τους. Το ίδιο πίστευαν και οι Βάσκοι Α. και Β. Για τους Βάσκους λοιπόν, που φυσικά όλοι διαβάζουν και καταλαβαίνουν τα καστιλιάνικα (τα ισπανικά που λέμε εμείς εδώ), είναι πολύ σημαντικό να μεταφράζονται τα σημαντικά κείμενα της λογοτεχνίας στη γλώσσα τους, ακόμη κι αν μπορούν να τα διαβάσουν στα ισπανικά. Γιατί η δουλειά του μεταφραστή συμβάλλει στον εμπλουτισμό της γλώσσας τους και στην καλύτερη κωδικοποίηση της γραπτής μορφής της. Είναι περήφανοι που έχουν μεταφρασμένο τον Φλωμπέρ ή τον Τζόυς στα βασκικά και τους ενδιαφέρει πολύ η ποιότητα αυτών των μεταφράσεων.
Τι θέλω να πω μ’ αυτά; Η μετάφραση αποτελεί έναν τρόπο εμπλουτισμού μιας γλώσσας και μιας λογοτεχνίας, ο μεταφραστής συχνά καλείται να δημιουργήσει μια νέα γλώσσα για να μεταφράσει ένα συγκεκριμένο συγγραφέα ή μια συγκεκριμένη εποχή. Το έκανε ο Σεφέρης για να μεταφράσει τον Έλλιοτ, και μετά σ’ αυτή τη γλώσσα έγραψε και τη δική του ποίηση. Σε μικρότερη κλίμακα το αντιμετωπίζει όποιος προσπαθήσει να μεταφράσει το γαλλικό 18ο αιώνα ας πούμε, ο οποίος είναι τόσο διαφορετικός από οτιδήποτε διαθέτει η ελληνική παράδοση, ώστε να πρέπει να βρει κανείς πολύ περίτεχνες γλωσσικές λύσεις για να τον μεταφράσει. Εδώ στην Αργεντινή, η Πατρίσια Ουίλσον εξέδωσε ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο (για μας τους μεταφραστές, εννοείται) όπου εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο ενσωματώθηκαν στην αργεντίνικη λογοτεχνία οι μεταφράσεις του Μπόρχες και της Σιλβίνα Οκάμπο και πώς επηρέασαν την λογοτεχνική παραγωγή της χώρας. Αν κάποιος έχει ρίξει μια ματιά στον Φώκνερ του Μπόρχες, μπορεί να καταλάβει τι εννοώ. Ο Ρομπέρτο Αρλτ, ένας από τους ξεχωριστούς παρίες της αργεντίνικης λογοτεχνίας, εκπαιδεύτηκε στη γραφή από κακές ισπανικές μεταφράσεις της κλασικής λογοτεχνίας, το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό αν μπορεί να το αξιολογήσει κανείς στις πραγματικές του διαστάσεις και δεδομένου ότι τα βιβλία του είναι εξαιρετικά από πλευράς περιεχομένου, μόνο που όλοι λένε ότι γράφει χάλια, αλλά όχι, δεν γράφει χάλια.
Η ελληνική λογοτεχνία, κατά τη γνώμη μου, έχει ανάγκη και μάλιστα πολύ μεγάλη από αυτό που μπορεί να της προσφέρει η οικειοποίηση ξένων σημαντικών λογοτεχνικών κειμένων μέσω μιας μετάφρασης που θα συμπεριλάμβανε και αυτό τον παράγοντα κατά την άσκησή της. Και φυσικά έχει ωφεληθεί πολλαπλώς από τέτοια εγχειρήματα. Θα μπορούσα να αναφερθώ εδώ στη δουλειά που έχει κάνει ο Αχιλλέας Κυριακίδης με τον Μπόρχες, παρά τα λάθη και τις αβλεψίες που πράγματι υπάρχουν, γιατί έχει δημιουργήσει ένα μπορχεσιανό ύφος στα ελληνικά, αναγνωρίσιμο από όλους μας, που με τον τρόπο του ενσωματώνεται στις εκδοχές του ελληνικού λογοτεχνικού ύφους. Δεν με ενδιαφέρει λοιπόν να κρίνω τη μετάφρασή του επισημαίνοντας τα λάθη, αλλά τη συνεισφορά του αυτή. Το ίδιο έχει κάνει ο Αλεξάνδρου με τον Ντοστογιέφσκι και γενικά με τους ρώσους συγγραφείς, και τα παραδείγματα είναι πολλά. Από την άλλη θα μπορούσα να σκεφτώ και παραδείγματα προς αποφυγή, θα αναφερθώ μόνο ενδεικτικά σε μια μετάφραση, που δεν μπορώ να ελέγξω τα λάθη ή τις παρανοήσεις της, άρα θα δεχτώ πως δεν υπάρχουν, αλλά το είδος του ύφους που κομίζει στα ελληνικά, και μάλιστα με αφορμή ένα σπουδαίο κείμενο της σύγχρονης λογοτεχνίας, μου είναι απολύτως απεχθές. Πρόκειται για τον Θάνατο του Βιργιλίου του Χέρμαν Μπροχ, σε μετάφραση του Γιώργου Κεντρωτή, την οποία εγώ θεωρώ μία από τις χειρότερες ελληνικές μεταφράσεις, ακόμα κι αν θεωρήσω δεδομένο ότι δεν έχει ούτε ένα λάθος. Αλλά η γνώμη μου επίσης είναι εντελώς προσωπική και μπορεί σε κάποιον άλλον να αρέσει. Όμως η μετάφραση όπως κάθε τέχνη έχει να κάνει και με το γούστο, δεν είναι ιατρική ας πούμε να κρίνεται αντικειμενικά εκ του αποτελέσματος, έζησε ή πέθανε ο ασθενής. Ο ασθενής, εδώ βλέπε πρωτότυπο κείμενο, σε άλλους μπορεί φαίνεται δέκα ημερών πτώμα στη μετάφρασή του και σε άλλους ολοζώντανο βλαστάρι, στο άνθος της ηλικίας του. Συμβαίνουν αυτά.
Επίσης, θέλω να πω και κάτι ακόμη. Το «ρέει ή δεν ρέει μια μετάφραση» είναι ένας τρόπος του λέγειν, θέλω να πω, και πού ξέρουμε εμείς αν ρέει ή δεν ρέει το πρωτότυπο, και αν το ρέειν είναι πάντα προτέρημα ενός κειμένου. Έχω διαβάσει εξαιρετικούς συγγραφείς στο πρωτότυπο που το κείμενό τους είχε ένα ρυθμό σαν να σκόνταφτε σε κάθε πρόταση, κι αυτό ήταν το ύφος τους και η γοητεία της γραφής τους, γιατί θα έπρεπε να τους κάνει ρέοντες ο μεταφραστής τους; Ούτε ωραιοποιεί ο μεταφραστής, η δουλειά του είναι δημιουργική και θα μπορούσε να θεωρηθεί τέχνη (με την έννοια του art), αν και μια τέχνη εξαρτημένη, αλλά δεν κάνει ό,τι του κατέβει στο κεφάλι, ούτε ο στόχος του είναι να φτιάξει ένα ωραίο κείμενο, αφήστε που πολύ συχνά μπερδεύουμε την έννοια του ωραίου με την καλλιέπεια που μας διδάσκανε στο σχολείο στο μάθημα της έκθεσης (πάλι το σχολείο και τα λάθος πράγματα που μας έμαθε!). Το ωραίο κείμενο δεν έχει απαραίτητα ούτε περίεργες λέξεις ούτε κοσμητικά επίθετα. Μου έχει τύχει να επιμεληθώ μετάφραση όπου η μεταφράστρια είχε αποφασίσει ότι ο συγγραφέας δεν ήξερε καλά τη δουλειά του κι έτσι όπου έβλεπε επανάληψη λέξης τη μετέφραζε με διαφορετικά συνώνυμα (θυμάστε τη δασκάλα σας στο σχολείο, δεν είναι καλό να επαναλαμβάνουμε πολλές φορές την ίδια λέξη στις εκθέσεις) και είχε αλλάξει το κοφτό ύφος του συγγραφέα, του τύπου: «μπήκε στο δωμάτιο η Χ. Μακριά ξανθά μαλλιά. Γαλάζια μάτια. Μεγάλα βυζιά» σε «στο δωμάτιο μπήκε η Χ, η οποία είχε όμορφα μακριά ξανθά μαλλιά, εκφραστικά γαλανά μάτια και μεγάλο στήθος». Ωραιότατη πρόταση δεν λέω, αλλά αυτό δεν είναι μετάφραση. Προς τιμήν της, μετά τη συγκεκριμένη δουλειά η μεταφράστρια αποφάσισε πως δεν της αρέσει καθόλου η λογοτεχνική μετάφραση ως επάγγελμα και δήλωσε πως δεν θα το ξανακάνει. Ελπίζω να το τηρεί, ή τουλάχιστον να έμαθε κάτι παραπάνω σχετικά με τη μετάφραση, γιατί εμένα μου βγήκε το λάδι για να επαναφέρω το κείμενο στην κανονική μορφή του.
Η κριτική και η θεωρία της μετάφρασης έχουν κι άλλες πολύ ενδιαφέρουσες και σημαντικές πλευρές, μία από αυτές είναι και το θέμα της πιστότητας, και υπάρχουν οι περίφημοι sourciers (πηγολάτρες), δηλαδή αυτοί που πιστεύουν στην πρωτοκαθεδρία της γλώσσας-πηγή και ότι πρέπει να είναι κανείς πιστός στο πρωτότυπο και να αφήνει ακόμη και να διαφαίνεται η ξενότητά του, και οι ciblistes (στοχολάτρες), αυτοί που πιστεύουν στην πρωτοκαθεδρία της γλώσσας-στόχου, δηλαδή προκρίνουν μια ρέουσα μετάφραση που να φαίνεται σαν να είναι γραμμένη στη γλώσσα του μεταφράσματος. Και τα δύο είναι δύο απόλυτες θεωρητικές θέσεις, στην πράξη εμείς οι μεταφραστές πάντα κάνουμε κάτι που βρίσκεται ανάμεσα, είτε πιο κοντά στο ένα είτε πιο κοντά στο άλλο.
Στην Ελλάδα δεν υφίσταται κριτική μετάφρασης, εξάλλου είναι σπάνια και η κριτική γενικότερα. Βασικά, υπάρχουν μόνο κάτι ξεφτιλίσματα κάποιων κακών μεταφράσεων, που με επιχειρήματα ξετινάζουν κάποια κακή μετάφραση, και μετά οι αναφορές του τύπου «διέσωσε τους χυμούς του πρωτοτύπου», «ρέουσα και απολαυστική μετάφραση», «δύσκαμπτο ελληνικό κείμενο με πολλά προβλήματα», που όταν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, πράγμα που δεν συμβαίνει πάντα, καθοδηγούν τον μέσο αναγνώστη, που αυτό λογικά είναι και το ζητούμενό του, να διαβάσει ή να μη διαβάσει ένα βιβλίο. Ιδού ένα παράδειγμα της μιας μορφής κριτικής, και μάλιστα για κείμενα σχετικά με τη μετάφραση: «το ένα είναι του Antoin Berman, επιγράφεται Η μετάφραση και οι λόγοι της και μεταφράζεται σε λαγαρά ελληνικά από τον Βαγγέλη Μπιτσώρη. Το άλλο, του Jean-Rene Ladmiral, τιτλοφορείται Πηγολάτρες ή Στοχολάτρες και το γύρισαν στη γλώσσα μας με έντιμη επιμέλεια η Κατερίνα Κολλέτ και ο Βίκτωρ Ιβάνοβιτς». Ένα δείγμα της άλλης εκδοχής, μπορείτε να δείτε εδώ.

Πολλά θέματα προκύπτουν σχετικά, και πολύ θα ήθελα να γράψω και κάτι περί κριτικών, αλλά θα γίνει τέρας αυτή η εντράδα, οπότε σταματώ εδώ και επιφυλάσσομαι για άλλη μέρα που θα έχω κέφια. Μια κουβέντα μόνο, η αναφορά συγκεκριμένων παραδειγμάτων παραπάνω, σημαίνει μεταξύ άλλων και ότι δεν φοβόμαστε να πούμε τη γνώμη μας περί συγκεκριμένων προσώπων και πραγμάτων, δηλαδή να κάνουμε κριτική.